مروری بر زلزله بر روی گسل مشا دماوند – استان تهران ، 28-5-1402

دکتر مهدی زارع

رخداد زمینلرزه 28-5-1402 با بزرگای 3.9 در نزدیکی شهرک مشا دماوند در شرق استان تهران، یادآوری مجددی بر لرزه خیز بودن این پهنه بود.  زلزله در ساعت  13:48 رخ داد و در تمام مناطق مسکونی نزدیک به کانون حس شد. یک پسلرزه نیز در ساعت 14:42 با بزرگای 2.5 در همان محل رخ داد.

در 26 بهمن 1402 نیز زمینلرزه با بزرگای 3.3 در همین محل روی قطعه شرقی گسل مشا رخ داد. آتشفشان دماوند با توجه به   آخرین فوران در هفت‌هزار سال قبل جزء سامانه های آتشفشانی فعال دنیا به حساب می‌آید. دماوند یک مخروط قدیمی‌تر و اتاق ماگمایی گدازه دارد که بیشتر به سمت شمال دماوند کشیده شده و یک مخروط جدیدتر دارد که به سمت جنوب قرار گرفته است. به نظر می رسد که  اتاق گدازه دماوند در سمت شمال نسبتا سرد شده و اما اتاقک به سمت جنوب همچنان فعال و پرتکاپو است . بررسی های زلزله شناختی بر روی داده های 29 سال اخیر در پهنه گسل مشا و منطقه آتنشفشان دماوند نشان می دهد که قطعه شرقی گسل مشا تحت اثر فعالیت اتاقک ماگمایی دماوند به ویژه در ژرفای 7 تا 14 کیلبومتری است. زمین‌لرزه 19 اردیبهشت ۱۳۹۹ دماوند نیز در ساعت ۱۲:۴۸:۲۱ بامداد با بزرگای 5.0 و در ژرفای ۷ کیلومتری زمین، در  مشا دماوند رخداد و در آبسرد، کیلان، گیلاوند و رودهن بیشتر نقاط استان تهران احساس شد. قطعه شرقی گسل مشا فعالیتهای گوناگونی نشان داده است. برخی از زمینشناسان براین باورند که زمینلرزه ۷ فروردین ۱۲۰۹ –  ۲۷ مارس ۱۸۳۰ میلادی،  که دماوند و شمیرانات را تقریباً به‌طورکامل ویران کرد در اثر جنبایی همین گسل رخ داده است.

سامانه گسله مشا با سه قطعه از شرق به غرب گسترده است. قطعه شرقی از جنوب فیروزکوه تا روستای کلان در شمال شرق تهران، به طول حدود 100 کیلومتر ، قطعه مرکزی از روستای کلان (لواسانات) تا شهرستانک در شمالغربی تهران، به طول حدود 90 کیلومتر و قطعه غربی از شهرستانک تا آبیک در استان قزوین  به طول حدود 80 کیلومتر قرار گرفته است. در این ناحیه سامانه گسله مشا مهمترین سامانه گسله در جنوب البرز است. تمرکز جمعیتی در پیرامون قطعه شرقی گسل مشا حدود 2 میلیون نفر، در پیرامون قطعه مرکزی حدود 4 میلیون نفر (مشتمل بر بخشی از اهالی شمال تهران) و حدود 2.5 میلیون نفر در پیرامون قطعه غربی گسل مشا برآورد می شود. بنابراین حدود 8.5 میلیون نفر در استانهای تهران، مازندران، البرز و قزوین در پیرامون گسل مشا ساکن هستند که از این نظر ریسک بالای این گسل مشخص می شود.  

گسل مشا در ۳۵ کیلومتری شمال شرقی تهران از روستای کلان رد می شود. روستای کلان جایی است که تاسیسات سازمان آب یعنی تونل لار-کلان از آنجا خارج می شود و آب دریافتی از مخزن سد لار -درصورتی که البته آبی وجود داشته باشد!- وارد کانال سد لتیان می شود. دو گسل مشا و گسل شمال تهران در این روستا به هم می رسند و تلاقی می کنند. در ۱۰ کیلومتری جنوب محل تلاقی دو گسل شمال تهران و مشا شهر جدید پردیس ساخته شده است. این منطقه مجاور شهرهای دماوند، بومهن و رودهن و آبعلی است که سر جمع حدود ۳۰۰ هزار نفر جمعیت دارند. گسل مشا هم از نظر توان لرزه زایی اهمیت دارد و هم از نظر تعداد جمعیت ساکن در حریم و پیرامون گسل. این همان گسلی است که در سال ۱۸۳۰ میلادی زلزله ای به بزرگای ۷ را موجب شد. دو بار دیگر زلزله هایی متوسط روی گسل مشا گزارش شده اند: زلزله ۱۹۳۰ (۱۳۰۹ ش) آه-مبارک آباد، که موجب خسارت و تلفاتی در محدوده روستای آه و شهر آبعلی و روستای مبارک آباد در ابتدای جاده هراز در دوره پهلوی اول شد. نگارنده در پژوهشی در آبان ۱۳۷۳ موفق شد تا با بعضی از بازماندگان سالخورده زلزله ۱۳۰۹ ش در محل روستای مبارک آباد آبعلی گفت وگو کند. زلزله مهم دیگر که اتفاقا موجب لرزش تهران نیز شد و نگارنده نیز آن را حس کرد، زلزله متوسط اول بهمن ۱۳۶۸ است. زلزله به همین اندازه متوسط یا بزرگ تر (شدید با بزرگای ۶ و اصلی با بزرگای ۷) در گسل مشا یا گسل شمال تهران با یک احتمال علمی می تواند رخ دهد. قطعه جنباشده در زلزله های سال ۱۳۹۹ در منطقه دماوند و قطعه های مجاور آن می توانند کاندیدای رویدادهای بعدی باشند. این منطقه به محدوده مخروط آتشفشانی دماوند بسیار نزدیک است. فاصله افقی و هوایی شهر دماوند تا قله آتشفشانی دماوند حدود ۲۰ کیلومتر است.

شیب گسل مشا نیز به سمت شمال (به زیر توده آتشفشانی مخروط فعال دماوند) است. فعالیت و جابه جا شدن گدازه های دماوند موجب تحریک گسل های اطراف اتاق گدازه جوان دماوند می شود. آتشفشان دماوند فعال است؛ آخرین فوران آن حدود هفت هزار سال قبل رخ داده است و تظاهراتی مثل آب گرم، دود و بخار هایی که از آن بیرون می آید، نشان می دهد که مجموعه ای پویا و پرتکاپوست. البته از نظر فوران گدازه فعلا شواهدی برای نشان دادن رویداد قریب الوقوع فوران گدازه -تا حدی که امکان بررسی تا امروز وجود داشته- در دست نیست؛ ولی هیچ گاه نباید فراموش کرد که در این سامانه آتشفشانی می توانیم روزی شاهد فوران گدازه هم باشیم. از آخرین پژوهش های انجام شده در این زمینه، مطالعه دکتر «مالک مومنی» و استاد «ماداری یاگا» است که در اکتبر ۲۰۲۰ منتشر شد. آنها با مطالعه زلزله های ۱۹ اردیبهشت ۹۹ دماوند و پس لرزه های بعد از آن نشان دادند که این زلزله ها در محدوده ژرفای بین ۱۵ کیلومتر تا هشت کیلومتر اتفاق افتاده اند. بیشتر زمین لرزه های دهه اخیر نیز در همان ژرفا و در محدوده قطعه شرقی گسل مشا رخ داده اند. این محدوده تقریبا همان بخش از پوسته سخت فوقانی البرز است که لایه لرزه زا پتانسیل تولید زمین لرزه های بزرگ را نیز دارد. انرژی لرزه ای ناشی از رخداد زلزله در این محدوده می تواند به تهران برسد و ساختمان های بلند را تحت تاثیر قرار دهد. مطالعات قبلی وجود اتاق داغ ماگمایی جوان دماوند را در جنوب غربی دهانه کنونی قله دماوند نشان می دهد. تمرکز زلزله ها بر روی این قطعه شرقی گسل مشا نشان دیگری است از تحت تاثیر بودن سامانه گسلی مشا از فعالیت های اتاق ماگمایی جوان دماوند. زمین لرزه تاریخی ۱۸۳۰ و زلزله های ۱۹۳۰، ۱۹۵۵ و ۱۹۸۳ (نوروز ۱۳۶۲ بایجان) در جنوب مخروط دماوند ممکن است در نتیجه تحریک گسلش به دلیل جابه جا شدن گدازه در اتاق ماگمایی رخ داده باشد. نگارنده در پژوهشی با دکتر «سیدرضا مهرنیا» در سال ۱۳۸۹ بر پایه برداشت های ژئوفیزیکی نشان دادند که محدوده تحت اثر مخروط دماوند ناحیه ای گسترده از محدوده پردیس و رودهن تا دماوند و فیروزکوه و دره لاسم از جنوب تا شرق مخروط و دره لار در غرب و دره بلده در شمال مخروط دماوند را شامل می شود. زمین لرزه های مهم تاریخی و باستانی در این منطقه و زمین لغزش های بزرگ که دره های بلده، هراز (به ویژه در منطقه اسک) و لاسم را به تکرار در تاریخ مسدود کرده اند، همگی تحت تاثیر فعالیت آتشفشانی سامانه دماوند بوده اند.